จิตวิทยาบุคลิกภาพและการปรับตัว | Personality Psychology and Adjustment

นางสาวเบญสิร์ยา ปานปุญญเดช
ตำแหน่ง นักวิชาการศึกษา ชำนาญการ

สรุปรายละเอียดเนื้อหาการอบรม (ThaiMOOC)

อาจารย์ผู้สอน ผู้ช่วยศาสตราจารย์นพมาศ ปลัดกอง, ผู้ช่วยศาสตราจารย์อังคณา ศิริอำพันธ์กุล และอาจารย์พิมลมาศ  เนตรมัย

บทที่ 1: ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับบุคลิกภาพ

ความหมายของบุคลิกภาพ (Personality) ตามแนวคิดทางจิตวิทยา

บุคลิกภาพ

• เป็นทุกสิ่งทุกอย่างที่ประกอบขึ้นในตัวบุคคลรวมทั้งภายนอกที่สังเกตเห็นได้ และภายในที่ไม่สามารถสังเกตเห็นได้โดยตรง
• แบบแผนของพฤติกรรม การแสดงออกของพฤติกรรมบ่อยครั้ง จนเกิดเป็นบุคลิกภาพของคน ๆ นั้น
• ลักษณะเฉพาะตัวของบุคคล ประกอบด้วย 2 ลักษณะคือ ลักษณะภายนอกและลักษณะภายใน

ลักษณะภายนอก คือ ส่วนที่มองเห็นได้ชัดเจน เช่น รูปร่าง หน้าตา การแต่งกาย  กิริยามารยาท การยืน การเดิน การนั่ง และวิธีการพูดจา เป็นต้น

ลักษณะภายใน  คือ ส่วนที่มองเห็นได้ยาก แต่อาจจะทราบได้จากการอนุมานพฤติกรรม เช่น ระดับสติปัญญา ความถนัด อารมณ์ ความรู้สึก ทัศนคติ ความคิด และความเชื่อ เป็นต้น

องค์ประกอบของบุคลิกภาพ

องค์ประกอบแห่งบุคลิกภาพ อันประกอบด้วย 3 ลักษณะ คือ

1. รูปลักษณ์ (Appearance) การกระทำ (Performance) ศักยภาพ (Potentiality) รูปลักษณ์จึงเป็นส่วนประกอบสำคัญ ในการสร้างความประทับใจครั้งแรกหรือ First impression
2. การกระทำ (Performance) คือ การแสดงออกโดยพฤติกรรมของแต่ละบุคคลไม่ว่าจะเป็นสีหน้า ท่าทาง การกระทำต่าง ๆ ยืน เดิน นั่ง วิธีการพูด รวมไปถึงมารยาททางสังคม

ศักยภาพ (Potentiality) เป็นองค์ประกอบจากภายในของบุคคล สามารถมองได้จากวิธีคิด และแสดงออกมาเป็นการกระทำซึ่งมีผลจากภูมิหลัง หรือประสบการณ์ ที่สำคัญคือ คุณค่าแห่งความเป็นมนุษย์ที่ดี ดังนั้นผู้ที่มีบุคลิกภาพที่ดีควรจะต้องเป็น “คนดี”ของสังคมด้วยเช่นกัน ซึ่งเป็นคุณสมบัติสำคัญที่จะพิสูจน์ความมีบุคลิกภาพที่ดีของบุคคลอย่างแท้จริง

ประเภทของบุคลิกภาพ  แบ่งเป็น 3 ประเภท

ประเภทที่ 1 แบ่งตามลักษณะของพฤติกรรม

ประเภทที่ 2 แบ่งตามลักษณะของบุคลิกภาพ

ประเภทที่ 3 แบ่งตามโครงสร้างของร่างกาย

ความสำคัญของบุคลิกภาพ

เมื่อเราต้องดำเนินชีวิตอยู่ในสังคม การแสดงออกทางบุคลิกภาพให้เหมาะสมกับบทบาทหน้าที่ที่แต่ละคนได้รับในฐานะการเป็นสมาชิกคนหนึ่งในสังคม เป็นสิ่งที่จำเป็นและมีความสำคัญ การพัฒนาบุคลิกภาพจึงเป็นความรู้ที่ต้องพัฒนาอยู่เสมอตามยุคสมัยที่เปลี่ยนแปลงไป

ปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อบุคลิกภาพของบุคคล

แบ่งออกเป็น 3 ด้านคือ

1. พันธุกรรม จะได้รับการถ่ายทอด คุณลักษณะต่าง ๆ จากบรรพบุรุษ ประกอบด้วยลักษณะทางกาย โรคบางชนิด และระดับสติปัญญา
2. สภาพแวดล้อม คือสิ่งต่าง ๆ ที่อยู่รอบตัวเรา ซึ่งส่งผลทั้งทางตรงและทางอ้อม คลอบคลาม 3 ระยะได้แก่สภาพแวดล้อมก่อนคลอด สภาพแวดล้อมระหว่างคลอด และสภาพแวดล้อมหลังคลอด
3. กระบวนการขัดเกลาทางสังคม (สังคมประกิต) การขัดเกลาทางสังคมมี 2 วิธีคือ3.1 การขัดเกลาโดยตรง เช่น การอบรมสั่งสอนของบิดามารดา การศึกษาความรู้จากครูอาจารย์ เป็นต้น

3.2 การขัดเกลาโดยอ้อม เช่น การรับข้อมูลข่าวสารผ่านสื่อมวลชน

สรุปได้ว่า การที่บุคคลแต่ละบุคคลมีบุคลิกภาพที่แตกต่างกันนั้น เป็นผลมาจากปัจจัยหลายๆอย่างทั้งพันธุกรรม สังคม สิ่งแวดล้อม และการอบรมเลี้ยงดูที่เป็นปัจจัยสำคัญ

ปัจจัยด้านกระบวนการขัดเกลาทางสังคม

1. กระบวนการขัดเกลาทางสังคม
2. สภาพภูมิศาสตร์
3. สภาพการเมืองการปกครอง
4. สภาพเศรษฐกิจ
5. วัฒนธรรมประเพณีในสังคม
6. สถานภาพและบทบาทของบุคคล

บทที่ 2: ทฤษฎีทางจิตวิทยาที่เกี่ยวข้องกับบุคลิกภาพ

ทฤษฎีบุคลิกภาพ กลุ่มคุณลักษณะ (Trait Personality Theory)

ทฤษฎีจิตวิทยาบุคลิกภาพ ในกลุ่มคุณลักษณะ หรือในภาษาอังกฤษใช้คำว่า Trait Personality Theory ได้กล่าวถึงบุคลิกภาพไว้ว่า เป็นสิ่งที่สามารถทำความเข้าใจและระบุคุณลักษณะที่เป็นพื้นฐานในการเกิดพฤติกรรมโดยเน้นคุณลักษณะพิเศษบางอย่างของบุคคลที่สามารถมองเห็นได้ชัดเจน

กอร์ดอน ออลพอร์ต เขาเชื่อว่า บุคลิกภาพของบุคคลถูกกำหนดจากเทรท (Traits) เทรทเป็นลักษณะนิสัยหรือความเคยชิน เช่น ความเป็นมิตรความมักใหญ่ใฝ่สูง ขี้อาย ช่างเจรจาและลักษณะอื่น ๆ

ทฤษฎีจิตวิเคราะห์ หรือ Psychoanalysis Theory นักจิตวิทยาคนสำคัญในกลุ่มนี้ ได้แก่ ซิกมันด์ ฟรอยด์ (Sigmund Freud)

พัฒนาการบุคลิกภาพตามแนวคิดของ Freud

บุคลิกภาพมีการพัฒนาตามลำดับขั้นตอนเหมือนพัฒนาการด้านอื่น ๆ เริ่มต้นจากวัยทารกจนกระทั่งวัยชรา หากในแต่ละช่วงวัยได้รับการตอบสนองที่เหมาะสม พัฒนาการทางบุคลิกภาพก็จะมีการพัฒนาเป็นไปตามปกติ แต่หากไม่สามารถตอบสนองได้อย่างเหมาะสมทั้งสภาวะที่มากเกินไปหรือน้อยเกินไปจะส่งผลต่อบุคลิกภาพของบุคคล พัฒนาการทางบุคลิกภาพมี 5 ขั้น ดังนี้

ขั้นที่  1 ขั้นปาก (Oral Stage) พัฒนาการบุคลิกภาพของมนุษย์ในขั้นนี้เริ่มตั้งแต่แรกเกิดจนถึงหนึ่งขวบ ความสุขหรือความพึงพอใจของวัยทารกอยู่ที่การได้ดูดนมมารดา หากได้รับการตอบสนองมากเกินไปหรือน้อยเกินไปก็จะทำให้เกิดการตรึงแน่นของพฤติกรรม (Fixation) เช่น ชอบดูดนิ้ว ดูดปากกา ดินสอ กัดเล็บ พูดมาก ปากจัด จะมีบุคลิกภาพที่ยอมตามผู้อื่น คอยพึ่งพาอาศัยบุคคลอื่น ไม่มีความเป็นตัวของตัวเอง ไม่มีความมั่นใจ มักจะมองโลกในแง่ดีหรือร้ายจนเกินไป บุคลิกภาพในการชอบรับเกิดจากการถูกเอาใจมากเกินไป เรียกว่า The Oral receptive Character ทำให้กลายเป็นการพึ่งพาผู้อื่นในการหาความสุข

ขั้นที่  2  ขั้นทวารหนัก (Anal Stage) อยู่ในระยะ 2 –3 ขวบ ความสุขที่ได้รับจากทางปากจะเปลี่ยนมาเป็นบริเวณขับถ่าย เด็กเริ่มพัฒนาความพร้อมทางกล้ามเนื้อขับถ่ายให้แข็งแรงขึ้น ปัญหาเรื่องการฝึกขับถ่าย ส่งผลให้เป็นคนเจ้าระเบียบเกี่ยวกับการรักษาความสะอาดของร่างกาย ละเอียดละออ หรือเป็นไปในทิศทางตรงกันข้ามคือ ไม่มีระเบียบ ทำความสกปรกและจะมีปฏิกิริยาที่ต่อต้านสังคม ขัดขืน ดื้อดึง ตระหนี่ถี่เหนียว หรือมีบุคลิกภาพแบบเผด็จการ ต้องการมีอำนาจมาก ใจแคบ มีอคติ

ขั้นที่  3 ขั้นอวัยวะเพศ (Phallic Stage) อยู่ในระยะ 3 – 6 ขวบ  ความสุขจากอวัยวะเพศ เด็กต้องการความใกล้ชิดจากพ่อแม่หรือคนเลี้ยงดู เพื่อเป็นแบบในการปรับตัว  เด็กชายติดแม่และรักแม่มาและต้องการที่จะเป็นเจ้าของแม่แต่เพียงคนเดียว จึงเกิดการเรียนแบบพ่อ ซึ่งเด็กผู้หญิงจะติดพ่อ เรียนแบบแม่

ขั้นที่  4 ขั้นแอบแฝง (Latency Stage) อยู่ในระยะ 6 – 12 ขวบ  เป็นระยะก่อนที่จะพัฒนาถึงวัยหนุ่มสาว การให้ความสำคัญกับความรู้สึกทางเพศได้ลดลง เด็กมักจะร่วมกลุ่มดำเนินกิจกรรมที่เหมาะสมกับเพศของตนเอง

ขั้นที่  5  ขั้นความสนใจและพึงพอใจทางเพศ (Genital Stage) อยู่ในระยะ 12 –15 ขวบ เป็นระยะหนุ่มสาว เริ่มมีความสนใจในเพศตรงข้าม เป็นระยะพัฒนาเข้าสู่วัยผู้ใหญ่ ถ้าบุคคลมีพัฒนาการมาถึงขั้นที่ 5 และมีสุขภาพจิตดี มีลักษณะสำคัญ  2  ประการ คือ

1. สามารถรักได้อย่างแท้จริง มีความเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ ใกล้ชิดสนิทสนม เชื่อถือ ไว้วางใจ พึงพอใจในความสุขของบุคคลที่ตนรัก รวมทั้งความรักในเรื่องทางเพศด้วย
2. สามารถทำงานได้อย่างมีประสิทธิภาพ เต็มความสามารถและศักยภาพของตน ทำให้ชีวิตมีคุณค่า มีความหมายและมีความหวัง

ทฤษฎีบุคลิกภาพ กลุ่มพฤติกรรมนิยม

ทฤษฎีจิตวิทยาบุคลิกภาพ กลุ่มพฤติกรรมนิยม นักจิตวิทยา ได้แก่ บี เอฟ สกินเนอร์ (B.F. Skinner)

1. ทฤษฎีการเรียนรู้แบบลงมือกระทำ Operant Conditioning Learning
2. กฎแห่งการเสริมแรง Reinforcement

บุคลิกภาพของมนุษย์ตามแนวคิดของสกินเนอร์ ปะปนอยู่กับทฤษฎีการเรียนรู้แบบลงมือกระทำ หรือ Operant Conditioning Learning และกฎแห่งการเสริมแรง หรือ Reinforcement

การเสริมแรงมี 2 ประเภท คือ การเสริมแรงทางบวก และการและการเสริมแรงทางลบ

1) การเสริม แรงทางบวก (Positive Reinforcement) คือ การเสริมแรงโดยให้สิ่งเร้าที่ทำให้เกิดความพึงพอใจและช่วยให้เกิดการตอบสนองเพิ่มขึ้น เช่น การให้รางวัล หรือการให้คำชมเชย เป็นต้น

2) การเสริม แรงทางลบ (Negative Reinforcement) คือ การเสริมแรงที่เกิดจากการนำสิ่งเร้าที่ไม่ต้องการออกไป ทำให้การตอบสนองมีพลังขึ้น

วิธีการให้การเสริมแรงมี 2 ลักษณะ คือ เสริมแรงทุกครั้งที่มีการตอบสนองที่ถูกต้อง และ เสริมแรงแบบครั้งคราว

ปัจจัยที่มีผลต่อการเสริมแรง

1. Timing การเสริมแรงต้องทำทันที เช่น แฟนตัดผมมาใหม่ต้องชมทันที ถ้าช้า จะถูกตำหนิ
2. Magnitude & Appeal การเสริมแรงต้องตอบสนองความต้องการอย่างพอเหมาะ อย่ามากไปหรือน้อยไป
3. Consistency การเสริมแรงต้องให้สม่ำเสมอ เพราะจะได้รู้ว่าทำแล้วต้องได้รับการเสริมแรงอย่างแน่นอน

ทฤษฎีบุคลิกภาพ กลุ่มมนุษยนิยม (Humanist Theory)

นักจิตวิทยาคนสำคัญ ได้แก่ อับราฮัม มาสโลว์ (Abraham Maslow)

ฐานแนวคิดของกลุ่มมนุษยนิยม มีมุมมองในแง่ธรรมชาติที่ดีงามของมนุษย์ ความใฝ่ดี และความต้องการพัฒนาบุคลิกภาพของตนไปสู่สภาวะที่ดีกว่า

แรงจูงใจของมนุษย์มีลำดับขั้นตอน ตั้งแต่ขั้นต่ำไปจนถึงขั้นสูงสุด มีทั้งหมด 5 ขั้นตอนด้วยกัน

ที่มาจาก : https://lms.thaimooc.org/

บทที่ 3: การวัดและประเมินบุคลิกภาพ

การวัดและการประเมินบุคลิกภาพ คือการพยายามอธิบาย ความเป็นตัวตนของบุคคลโดยใช้วิธีการศึกษาอย่างมีระบบระเบียบ มีจุดประสงค์สำคัญ คือ ต้องการให้ตัวตน ได้รับรู้ว่าตัวเองนั้นเป็นอย่างไร รวมไปถึงสามารถที่จะเข้าใจผู้อื่น และนำข้อมูลเหล่านี้เป็นพื้นฐาน สำหรับการพัฒนา และปรับปรุงบุคลิกภาพต่อไป

วิธีการวัดและประเมินบุคลิกภาพสามารถทำได้หลายวิธี ได้แก่

1. การวัดและประเมินบุคลิกภาพแบบทั่วไป
2. การวัดและการประเมินบุคลิกภาพทางจิตวิทยา

วิธีการวัดและการประเมินบุคลิกภาพแบบทั่วไป (โดยต้องปราศจากอคติส่วนตัว)

1. การสังเกต
2. การสัมภาษณ์
3. แบบสอบถาม

การวัดและการประเมินบุคลิกภาพตามแนวจิตวิทยา (เหมาะกับผู้เชียวชาญ หรือนักจิตวิทยา)

ดูเอกสารรายงานฉบับเต็มได้จากไฟล์ PDF ด้านล่างนี้ >>